فن شناسی و آسیب شناسی و ارائه طرح حفاظتی اتاق مخمل خانه بازار ملک

2-1- مقدمه در اوایل قرن 17 میلادی فرانسوی ها یک نوع پوشش دیواری را که تقلیدی از کاغذ دیواری بود ابداع کردند. پارچه دیواری در سیر تحول کاغذ دیواری از مواد متفاوتی به وجود آمد. کاغذ دیواری قرن ها بعد از به وجود آمدن کاغذ تولید شد و در سیر تکامل آن تولیدی جدید ایجاد شد که شبیه به پارچه دیواری بود. پارچه دیواری از پرده های توری و گل دار قرن 17 فرانسه الهام گرفته شده که در طی زمان به شکلی که هم اکنون می بینیم در آمده است. بعد از گذشت دوره ای نه چندان طولانی با استفاده از نوعی کاغذ و استفاده از خرده های الیاف و پشم یک نوع پوشش دیواری برای تزئینات به وجود آمد و در یک سیر تکاملی از انواع پارچه های پرده ای یا مبلی برای این شیوه تزئین استفاده شد. در این فصل به بررسی تاریخچه کاغذ، کاغذ دیواری، پارچه و پارچه دیواری و همچنین معرفی اثر مورد نظر می پردازیم. با بررسی های انجام شده مشخص است که به جز نوع پارچه که از بافت و الیاف متفاوت می تواند باشد مهمترین بخش این گونه آثار شیوه های نصب آن می باشد. .انتخاب موضوع این پروژه به دلیل اهمیت این خانه و نیز اهمیت تزئینات آن می باشد همچنین تعداد کم این گونه آثار که آن ها را ارزشمندتر کرده است و نیازی که برای نگهداری این تزئینات در کاخ موزه ها و همچنین مکان هایی که این تزئینات در آن وجود دارد، احساس شده، است. نتایج این تحقیق نه تنها برای این مکان بلکه برای تمامی انواع پارچه دیواری ها در مکان های مختلف به کار خواهد رفت. کلی بودن قسمتی از این تحقیق کمک می کند بتوانیم شرایط مناسبی را برای نگهداری تمام پارچه دیواری ها با شیوه های متفاوت نصب ایجاد کنیم. 2-2- تاریخچه بنا 2-2-1- موقعیت بنا «شهر تهران در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه (1229 خورشیدی) از چهار محله قدیمی به نام های عودلاجان (محله اعیان نشین) چال میدان، بازار و سنگلج تشکیل شده بود. هر یک از محله ها به وسیله یک دروازه به خارج شهر ارتباط می یافتند و دروازه ارگ را که در شمال دیوار ارگ واقع شده بود دروازه دولت نامیدند". در طول سلطنت ناصرالدین شاه تهران توسعه زیادی پیدا کرد. اقدامات اصلاحی امیرکبیر نقش مهمی در این توسعه داشت. به دستور امیرکبیر قلعه ارگ تجدید عمارت شد و کوچه ها برای حرکت کالسکه ها عریض گردید و شهر در همه زمینه ها نظم بهتری یافت. به طور کلی در دوره ناصرالدین شاه در داخل و خارج حصار شهر بناهای زیادی ساخته شد (از جمله این بناها خانه ملک است). به ویژه این بناها بیشتر در ضلع شمالی ساخته شد. تهران در آغاز روی کار آمدن رضا خان تفاوت چندانی با اواخر دوره ناصرالدین شاه نکرد و همچنان خیابان امام خمینی (سپه) بهترین نقطه شهر محسوب می شد. از جمله اقدامات رضا خان شهرسازی به تقلید از شیوه های اروپایی در تهران می باشد که در طی آن شهرداری به فرمان وی اقدام به تعریض معابر و خیابان ها نمود و کم کم نام دار الخلافه از روی تهران برداشته شد. برج و بارو ها در سال 1313 خورشیدی تخریب شد و خیابان های جدیدی در تهران احداث گردید و در نتیجه چهار خیابان بزرگ که امروز خیابان کارگر، شوش، هفده شهریور و انقلاب نامیده می شود به جای خندق ها و دیوار های قدیمی شهر احداث گردید»(دهقان،1381،ص1). تصویر2-1- موقعیت بازار در پلان شهری قدیم (http://www.nazaronline.ir/files/fa/news/1389/7/10/1379_563.jpg) تصویر2-2- نقشه منطقه 12 تهران (http://www.clock.ir/images/manategh/m12.jpg) تصویر2-3- نقشه کروکی بازار و محدوده بازار بین الحرمین (گزارش مرمت میراث) 2-3- عوامل آب و هوایی و جغرافیایی 2-3-1- زلزله یکی از مهم ترین عوامل خرابی در زلزله پدیده روانگرایی در خاک در زیر پی سازه ها می باشد، در خاک های ماسه ای و از آنجایی که بیشتر خاک های سطح شهر تهران از نوع آبرفتی و ماسه ای می باشند، بعلت عدم وجود کانال های فاضلاب و بالا آمدن سطح تراز آب، لایه ای سست ماسه ای و اشباع از آب در آن تشکیل شده است که بر اثر زلزله این لایه حالت خمیری گرفته و ساختمانی که حتی بر اثر نیروی افقی زلزله خراب نمی شود را در خود واژگون می کند و ساختمان بر حسب میزان زلزله کج یا کاملاً واژگون می شود. در قسمت های جنوبی تهران تراکم جمعیت بسیار بالا می باشد بنابراین سطح تراز آب های زیرزمینی بسیار بالا می باشد، بطوری که در بعضی مناطق مانند بازار با کندن زمین تا عمق 5 متر به آب خواهیم رسید(پایگاه ملی علوم داده های زمین) . به گزارش پژوهشگاه زلزله و بر اساس نقشه گسل های تهران با توجه به اینکه در محدوده قرار گیری موزه تا مسافت نسبتاً زیادی گسل فعالی وجود ندارد، یکی از محلات به نسبت امن تر شهر تهران به لحاظ زلزله خیزی ارگ قدیم شده است. ارگ قدیم تهران حد فاصل خیابان شوش، هفده شهریور، انقلاب و کارگر جنوبی را شامل می شود که بازار تهران، خیابان مولوی، میدان بهارستان، میدان امام خمینی، محله امیریه و خیابان جمهوری اسلامی را شامل می شود. تصویر2-4- نقشه گسل های فعال تهران منطبق بر نقشه مناطق بیست و دوگانه (http://old.aligold.com/tehran-map-naghshe-iran-mantaghe-shahrdary.png) 2-3-2- آلاینده ها «آلودگی هوا در شهر تهران عمدتاً مصنوعی و ناشی از فعالیت وسایل نقلیه است که سهمی ?? درصدی در آلودگی هوای شهر دارند و تولیدکننده گازهای سمی دی اکسید نیتروژن و مونو اکسید کربن هستند. بازار از مناطقی است که در محدوده طرح ترافیک قرار دارد، اما به سبب واقع شدن در مرکز شهر و اینکه جزء مناطق با ارتفاع پایین تری از سطح دریا نسبت به مناطق دیگر (ارتفاع مناطق شمالی حدود ???? متر و ???? متر در مرکز) می باشد یکی از مناطق آلوده هوای شهری محسوب می شود. تصویر2-5- نقشه طرح ترافیک شهری استان تهران (thebankers.blogfa.com) بر اساس گزارش های اداره هواشناسی و مرکز پایگاه های سنجش آلودگی شهر تهران که در فصول مختلف ارائه شده است به شرح ذیل، آلوده ترین نقاط شهر تهران ایستگاه پارک رازی (که سنجش آلودگی منطقه 12 تهران را بر عهده دارد) و ایستگاه آزادی است که بیشترین میزان ذرات معلق کمتر از 10 میکرون و کمتر از 2.5 میکرون را دارند. تصویر2-6- نقشه موقعیت ایستگاه سنجش آلودگی پارک رازی نسبت به منطقه مورد مطالعه (http://www.clock.ir/images/manategh/m10.jpg) همچنین در گزارش دیگری در فصل سرد میانگین غلظت تمامی آلاینده ها به غیر از ایستگاه های استانداری، بهاران، شهرداری منطقه 11، آزادی، امام خمینی، پارک سلامت و پارک قائم به لحاظ آلاینده مونواکسید کربن کم و در حد استاندارد گزارش شده است. همین طور تهران آلوده ترین شهر جهان از نظر آلودگی صوتی است. یکی از منابع اصلی آلودگی صوتی در تهران صدای اگزوز موتور سیکلت ها است که ??? آلودگی صوتی شهر را تشکیل می دهد. تعداد موتور ها در نقاط مرکزی شهر و از جمله منطقه بازار به مراتب بیشتر است» 2-3-3- آب و هوای تهران تهران از شمال به نواحی کوهستانی و از جنوب به نواحی کویری منتهی شده در نتیجه در جنوب و شمال دارای آب و هوایی متفاوت است. نواحی شمالی از آب و هوای سرد و خشک و نواحی مرکزی و جنوبی از آب و هوای گرم و خشک برخوردارند. 2-4- معرفی بنا "این بنا دارای دو بخش اندرونی و بیرونی است که بخش بیرونی در سمت چپ و قسمت اندرونی در سمت راست درب ورودی قرار دارد. فرم کلی ساختمان در ابتدا تا ارتفاع یک طبقه و نیم طبقه با فضای کوتاه تر گوشواره ها بوده است که بعد از احداث فضاهای جدید و فضای کتابخانه و همچنین موزه واقع در ضلع شمال غربی زمین، ساختمان دارای سه طبقه ارتفاع شده است. نیمه غربی بنا شامل بخش بیرونی خانه با کلیه فضاهای مرتبط به آن می باشد که دارای حیاطی به وسعت 100 متر مربع با حوض زیبائی در طرفین نما به اتاق مخصوص مراجعین می رسد. از آن جا دو راهرو در طرفین، فضای اولیه را به سالن تشریفات و پذیرایی در پشت با وسعت 72 متر مربع و ارتفاع 2 طبقه متصل می کند. نیمه شرقی شامل بخش اندرونی و فضاهای خدماتی از جمله آب انبار و آشپزخانه و سرویس و چند اتاق دیگر می باشد. در ضلع شمالی بخش اندرونی، بنای اصلی ساختمان قرار داشته که شامل فضای بزرگی است که طرفین آن را دو اتاق کوچک کم ارتفاع به نام گوشواره در برگرفته است. حیاط اندرونی حدود 200 متر مربع می باشد که ارتباط حیاط را با دالانی از زیر فضای بین اندرونی و بیرونی با اختلاف ارتفاع دو پله برقرار می کند که در عین حال راه دسترسی به فضای خدماتی و مستخدمین به حساب می آمده است. از دیگر خصوصیات بارز بنا وجود تزئینات گوناگون و پر کار در نماهای خارجی و داخلی است که می توان گفت در بعضی قسمت ها تأثیر پذیری و به کاربردن فرم ها و اشکال اروپائی وارداتی زمان قاجار به چشم می خورد. موقعیت مجموعه خانه و موزه و کتابخانه ملک در بافت بازار و ارتباط آن با مجموعه های شهری به دلیل قرار گرفتن در دو مکان مقدس مسجد امام (شاه سابق) و مسجد جامع بسیار خاص می باشد و به دلیل احترام مربوط به این قسمت از بافت بازار حرکت چارپایان در راسته های مختلف این محدوده ممنوع بوده است که این خود دلیل اصلی نبودن اصطبل در این محدوده و بالاخص مجموعه ملک می باشد" (میراث فرهنگی، 1377-1381،ص 4). تصویر2-7- درب ورودی ساختمان داخل بازار بین الحرمین (گزارش ملک) تصویر2-8- حیاط ورودی قسمت قاجاری بنا (گزارش ملک) تصویر2-9- پنجره سالن مجاور اتاق مخمل (نگارنده،1390) تصویر2-10- ورودی ساختمان (نگارنده، 1390) تصویر 2-11- ورودی اتاق از سالن مجاور (نگارنده 1390) تصویر 2-12- اتاق مخمل (نگارنده 1390) 2-4-1- سیر تحولات تاریخی بنا «مجموعه ی خانه ی ملک، ترکیبی از دو عملکرد اندرونی و بیرونی، فضاهای خدماتی بین، فضای تشریفات و امور مراجعین و دو حیاط اصلی و یک حیاط جانبی، محوطه ی زورخانه و فضای خدماتی آن بوده است که زیر بنای کل مجموعه حدود 2500 متر مربع می باشد. ورودی اصلی با سر دری سنگی و دو ستون کوتاه و طراحی شده و درست در بین دکان های راسته ی بین الحرمین و مجاور به معبر بازار می باشد. از هشتی ورودی که نسبتا بزرگ است سه محور منشعب می شود. دو محور در طرفین، یکی به حیاط اندرونی در سمت راست و یکی به حیاط بیرونی با اندکی چرخش محور در سمت چپ منتهی می شود که ورودی بیرونی، خود سه شاخه شده و به طور جداگانه به فضاهای جانبی اختصاص دارد.محور سوم که در امتداد در ورودی است، با چند پله به فضای کار و امور مراجعین مرتبط است، که اتاق کار آقای ملک نیز در همین قسمت و بین دو حیاط بیرونی و اندرونی قرار داشته است. در زیر این طبقه، اتاق مستخدمین و فضای بزرگ حمام خانه قرار داشته که از خصوصیات بارز این بنا به شمار می رود. یک ورودی فرعی نیز در ضلع غربی، ارتباط بین معبر با فضای زورخانه را تامین می کرده که بعد از تغییرات بدون استفاده مانده است. فرم کلی ساختمان در ابتدا تا ارتفاع یک طبقه و نیم با فضاهای کوتاه تر گوشواره ها بوده است که بعد از احداث فضاهای جدید، و فضای کتابخانه و همچنین موزه ی واقع در ضلع شمال غربی زمین، ساختمان دارای سه طبقه ارتفاع شده است. نیمه ی غربی بنا که شامل بخش بیرونی خانه با کلیه ی فضاهای مربوط به آن است، دارای حیاطی به وسعت 100 متر با حوض زیبائی در وسط آن و نمایی متقارن در جبه ی شمالی است که تزئینات ویژه داشته و دو پلکان در طرفین نما به اتاق مخصوص مراجعین می رسد از آن جا دو راهرو در طرفین، فضای اولیه را به سالن تشریفات و پذیرائی در پشت با وسعت 72 متر مربع و ارتفاع دو طبقه متصل می کند. در بین این دو راهرو اتاق مخصوصی معروف به اتاق مخارجه با تزئینات ویژه قرار دارد که اشخاص سرشناس به آن جا دعوت می شده اند. دیوار دورتا دور اتاق تا ارتفاع 70 سانتی متر بصورت پشتی، پنبه دوزی شده و با روکش مخمل سرمه ای زینت شده است. باقی دیوار اتاق با پارچه ی ابریشمی نقش دار پوشانده است. سالن اصلی تشریفات دارای سقفی بلند با تزئینات منبت کاری روی سقف و محل نصب چراغ و کتیبه ی گچبری شده دور تا دور سقف می باشد. فرش نفیسی نیز مخصوص همین تالار بافته شده که اکنون نیز وجود دارد. یک اتاق اداری و سه سالن موزه نیز ضلع غربی بخش بیرونی را تشکیل داده اند.در انتهای سالن آخر، پلکانی به طبقه ی بالا وجود دارد که از طبقه ی بالا به عنوان انبار کتاب بهره برداری می شده است.سالن آخر در واقع بر روی همان فضای زورخانه ای قدیمی خانه بنا گردیده است. نیمه ی شرقی شامل بخش اندرونی و فضاهای خدماتی از جمله آب انبار و آشپزخانه و سرویس و چند اتاق دیگر می باشد.در ضلع شمالی بخش اندرونی، بنای اصلی خانه قرار داشته شامل فضای بزرگی که طرفین آن را دو اتاق کوچک، کم ارتفاع به نام گوشواره در بر می گرفته است .دیوار این تالار تا نیمه با حلبی منقوش بسیار دیدنی تزئین شده. حیاط بخش اندرونی حدود 200 متر می باشد که ارتباط دو حیاط با دالانی از زیر فضای فی ما بین اندرونی و بیرونی، با اختلاف ارتفاع دو پله برقرار است که درعین حال راه دسترسی به فضا های خدماتی و مستخدمین نیز به حساب می آمده است. از دیگر خصوصیات بارز بنا وجود تزئینات گوناگون و پر کار در نما های خارجی و داخلی است که می توان گفت در بعضی قسمت های آن تأثیر پذیری از اشکال اروپائی وارداتی و به کار بردن آن فرم ها که در زمان قاجار، به چشم می خورد. تحلیل فضاهای این مجموعه از نظر معماری سنتی، بسیار پر بار خواهد بود، اما با یک دید کلی اهداف به کار رفته در طراحی بنا، مانند اهمیت دادن به فضا های خدماتی و فراهم کردن موجبات آسایش و راحتی برای ساکنین خانه به وضوح قابل درک هستند. مصالح کلی به کار رفته در تمام مجموعه آجر، گچ، اندود کاه گل و تیر چوبی در سقف های قدیمی ، تیر آهن و سیستم باربری فلزی در قسمت های تغییر یافته ی کتابخانه و موزه ها می باشد.نما ها عموما از آجر کاری همراه با لوح های کاشی نقش دار، و ازاره های سنگی حجاری شده ی بسیار زیبا تشکیل شده اند،سقف های داخلی با قطعات چوب رنگ شده، که وزن زیادی ندارند پوشانده شده و دور تا دور سقف با گچبری پر کار قاب شده است. دیوار تالار اصلی باقی مانده در بخش بیرونی، با کاغذ دیواری قدیمی پوشانده شده و هماهنگی رنگ بین دیوار و سقف و فرش مخصوص تالار دیده می شود» (گزارش موزه ملک، 1389،ص5). 2-4-2- نوع بهره برداری بنا و خصوصیات بارز آن «چگونگی کاربری هر یک از بخش های این مجموعه از ابتدای احداث مختصراً شرح داده شد، بعد از تصمیم به ایجاد فضای مخصوص کتابخانه و مخزن کتاب، تالار اصلی بخش اندرونی زیر نظر مهندسین آن تبدیل به فضای جدیدی شد، این کار با برداشتن تیغه های فرعی و احداث طبقه ی دوم و سوم با سیستم فلزی میسر گردید و طبقه ی اول بعنوان سالن کتابخوانی و طبقات دوم و سوم به عنوان مخزن کتاب مورد بهره برداری قرار گرفت. نوع معماری و تزئینات نمای این قسمت مطابق با روش و اصول معماری در زمان پهلوی است که دارای نمای آجری با نورگیرهای متعدد و بزرگ بوده و هر یک از پنجره ها با قاب آجری ساده ای تزئین شده است. سالن های ایجاد شده در ضلع غربی بخش بیرونی خانه که کاربری موزه داشته اند،با استفاده از ویترین های مخصوص برای نمایش سکه ها و تمبر های قدیمی مورد باز دید قرار می گرفته است. بعد از فوت آقای ملک، بعضی از اتاق های کار ایشان بصورت محلی برای نگهداری وسایل مورد استفاده قرار گرفت» (گزارش موزه ملک، 1389،ص9). 2-4-3- عملیات مرمت و حفاظت بنا در طی سال های گذشته در سال های 1377، 1378، 1379، 1380 و 1381 عملیات مرمتی بر روی این بنا انجام شده است که عمده این عملیات بر روی خود بنا بوده است. در سال 1381 به گزارش مهندس علی اکبر دهقان اتاق مخمل نیز تمیز شده است. اطلاعات زیادی در گزارش میراث در ارتباط با این اتاق داده نشده است . تصویر2-13- زمان مرمت و بعد از مرمت اتاق کار و اتاق تشریفات (گزارش مرمت میراث و نگارنده، 1390) 2-5- تاریخچه کاغذ دیواری و پارچه دیواری 2-5-1- تاریخچه کاغذ و کاغذ دیواری همانطور که ما امروزه می دانیم و این آغاز تولید کاغذ بود. زمانی در قرن هشتم، چندین اسیر چینی با مهارت کاغذ سازی تحت اسارت مسلمانان برای آن ها شروع به ساخت کاغذ کردند، و به این ترتیب چینی ها دانش کاغذ سازی را در خاور میانه گسترش دادند. نزدیک قرن دهم میلادی، مسلمانان فیبر ها و الیاف کتان را به جای چوب و بامبو جا به جا کردند و ایجاد یک ورقه کاغذ بهتر نمودند و کیفیت کاغذ افزایش یافت. در طول قرن دوازدهم میلادی کاغذ سازی در اروپا گسترش یافت. نخستین چاپ های تصویری اروپایی یادگار های مذهبی بودند که امروزه "هلگن" نامیده می شوند. قدیمی ترین نوع شناخته شده آن به نام نمایش باکره می باشد در تاریخ 1418 میلادی که هم اکنون در کتابخانه رویال واقع در بروسلز است. این نوع روش چاپ هم چنین ممکن است از قرن پنجم میلادی توسط چینی ها رایج شده باشد. "ژان بوردیچون" پنجاه رل کاغذ با طرح فرشتگان بر روی زمینه آبی برای "لویی یازدهم " پادشاه فرانسه در سال 1418 میلادی نقاشی کرد. شاه لویی یک کاغذ دیواری قابل حمل سفارش داد زیرا مکرراً لازم بود از کاخی به کاخ دیگر برود. دیگر اروپاییان ثروتمند هنرمندانی را برای نقاشی کاغذ بر روی دیوار های منزل شان مأمور می کردند. اما کاغذ دیواری واقعی تا به صورت چاپ روزنامه ای ظهور پیدا کند به سختی ایجاد شد. اولین قطعه از کاغذ دیواری اروپایی که شناخته شده است و امروزه نیز موجود می باشد، بر روی ستون های ساختمان دانشکده مسیحی دانشگاه کمبریج انگلستان در تاریخ 1509 یافت شد. این یک طرح ایتالیایی ملهم از یک قطعه چوب انار می باشد که بر اساس ابلاغیه ای توسط هنری هشتم منتشر شد.